- “Châu” nghĩa là son (mực son của vua).
- “Bản” là văn bản, tờ trình.
👉 Châu bản tức là văn bản có bút phê mực son của hoàng đế – thể hiện ý chí, mệnh lệnh cuối cùng của vua.
📜 Nội dung của Châu bản Triều Nguyễn gồm những gì?
Châu bản rất đa dạng, phản ánh mọi mặt quản trị quốc gia, như:
| Lĩnh vực | Nội dung thường thấy |
| Chính trị – Hành chính | Bổ nhiệm quan chức, phong tước, kỷ luật, tổ chức bộ máy… |
| Quân sự | Chỉ đạo chiến dịch, phòng thủ biên cương, vũ khí, binh lương… |
| Kinh tế | Thuế khóa, khai mỏ, đúc tiền, nông nghiệp, thương nghiệp… |
| Văn hóa – Giáo dục | Khoa cử, học hành, cử nhân, thi Hương, thi Hội… |
| Xã hội | Cứu tế, thiên tai, y tế, hộ khẩu, án kiện, hôn nhân… |
| Ngoại giao | Sứ thần, bang giao, biên giới, thư từ với các nước… |
✍️ Đặc điểm nổi bật của Châu bản
- Được viết tay bằng chữ Hán – Nôm trên giấy dó, giấy bản.
- Có dấu ấn, chữ ký, chức danh của các bộ, nha, phủ…
- Quan trọng nhất: bút phê son đỏ của vua – chính là “châu” trong “châu bản”.
- Thường ghi rõ ngày tháng năm, tên vua, niên hiệu (Gia Long, Minh Mạng, Tự Đức…).
🏛️ Giá trị của Châu bản Triều Nguyễn
- Lịch sử: Cung cấp tư liệu gốc, chính xác về triều Nguyễn – triều đại phong kiến cuối cùng của Việt Nam.
- Hành chính học: Phản ánh hệ thống điều hành nhà nước, quan hệ vua – quan – dân.
- Văn hóa – ngôn ngữ: Bảo tồn chữ Hán, Hán Nôm, phong cách hành chính xưa.
- Pháp lý: Là bằng chứng pháp lý trong nhiều sự kiện đất đai, nhân thân, lịch sử địa phương.
- Nghệ thuật: Góp phần vào nghiên cứu thư pháp, mực son, ấn triện, giấy bản cổ.
📚 Một vài con số đáng chú ý
- Châu bản triều Nguyễn hiện còn khoảng 773 tập, lưu trữ tại Trung tâm Lưu trữ Quốc gia I (Hà Nội).
- Năm 2017, UNESCO công nhận Châu bản triều Nguyễn là Di sản Tư liệu Thế giới – Khu vực châu Á – Thái Bình Dương.
🧠 Tóm lại:
Châu bản triều Nguyễn không chỉ là “văn bản nhà nước” mà còn là dấu ấn quyền lực của một vương triều, là “tiếng nói” của hoàng đế trong mọi quyết sách. Mỗi nét son là một lệnh vua – mỗi bản châu là một phần linh hồn của lịch sử dân tộc.
📖 Châu bản triều Nguyễn liên quan đến y học gồm những nội dung gì?
| Nội dung y học trong châu bản | Mô tả cụ thể |
| 👑 Khám – chữa bệnh cho vua và hoàng tộc | Tường trình bệnh trạng, kê toa thuốc, dâng thuốc bổ, ghi chép diễn biến sức khỏe hoàng đế (Minh Mạng, Tự Đức…) |
| 🧪 Dược liệu – Bào chế thuốc | Ghi chép việc thu mua thuốc quý, dâng dược liệu vào cung, công thức chế thuốc, lưu trữ thuốc |
| 🏥 Thái y viện – hệ thống y quan | Danh sách Thái y, phong tước cho ngự y, nhiệm vụ từng phòng ban, đào tạo y sĩ |
| 🌾 Y tế cộng đồng – cứu tế | Chỉ đạo phát thuốc, phát cháo khi dịch bệnh, thiên tai; mở y viện ở địa phương |
| 😷 Dịch bệnh – phòng chống | Ghi chép dịch lệ (dịch tả, đậu mùa), cách xử lý, truyền tin, cách ly, an dân |
| 📚 Khoa thi y học – tuyển dụng thầy thuốc | Có những kỳ thi chọn y sĩ giỏi phục vụ triều đình, đặc biệt từ thời Tự Đức trở đi |
| 🧍 Y học và thân thể học | Ghi chép mô tả bệnh, mạch lý, biện chứng, đặc biệt là các bài thuốc bí truyền |
| 🛑 Cấm kỵ – quy chế y dược | Các sắc lệnh cấm lạm dụng thuốc bổ, thuốc mê, ngăn hành nghề phi pháp |
📜 Một vài châu bản tiêu biểu về y học:
- Châu bản Tự Đức năm Tự Đức thứ 16 (1863)
Ghi việc vua bị cảm lạnh, ho dai dẳng, Thái y dâng bài thuốc gồm phục linh, cam thảo, bạch truật, vua phê: “Cho thi hành, nhưng gia giảm can khương thêm để tán hàn.”
- Châu bản Minh Mạng năm Minh Mạng thứ 10 (1829)
Vua yêu cầu kiểm tra chất lượng thuốc trường sinh do Thái Y viện chế, chỉ dùng cho hoàng thân quốc thích.
- Châu bản về việc trấn Hải Dương bị dịch đậu mùa
Triều đình ra lệnh dâng Kim ngân hoa, bồ công anh, truyền các phủ huyện lập y quán tạm thời, dặn không được trì trệ cứu dân.
- Châu bản liên quan đến việc phong chức cho Ngự y Lê Văn Luyện
Vì có công chữa khỏi bệnh khó cho hoàng tử nên được phong Ngự y nhị phẩm và thưởng 50 quan tiền.
🧠 Giá trị của châu bản y học thời Nguyễn:
- Ghi chép thực hành lâm sàng: Bệnh thực tế, thuốc cụ thể, hiệu quả ra sao – cực kỳ quý cho nghiên cứu YHCT.
- Cung cấp công thức thuốc cung đình: Những bài thuốc chưa từng phổ biến ngoài dân gian.
- Cho thấy cách tổ chức y tế triều Nguyễn: Từ trung ương (Thái Y Viện) đến địa phương (Y Quán).
- Minh chứng y học kết hợp với quản trị: Vua trực tiếp tham gia điều phối, chỉ đạo việc khám chữa bệnh và phòng dịch.
📜 1. Châu bản vua Tự Đức phê về bài thuốc trị cảm lạnh
- Thời gian: Tự Đức năm thứ 16 (1863)
- Nội dung nguyên bản (dịch):
“Trẫm bị hàn tà nhập phế, ho không dứt. Thái y viện dâng phương: phục linh, cam thảo, bạch truật, xuyên bối, cát cánh. Trẫm thấy chưa đủ tán hàn, chuẩn cho thêm can khương.”
- Châu phê (mực son đỏ):
“Gia khương 3 phân, uống ấm. Truyền.”
- Bình chú y học:
→ Vua bị cảm hàn → dùng phương phép ôn hóa hàn tà – chủ trị tạng phế.
→ Can khương được gia vào nhằm tăng tác dụng ôn trung, tán hàn, chỉ khái (trị ho lạnh).
📜 2. Châu bản về dịch đậu mùa ở Hải Dương
- Thời gian: Minh Mạng năm thứ 10 (1829)
- Nội dung nguyên bản (dịch):
“Trấn Hải Dương xuất hiện ôn dịch, trẻ nhỏ nổi đậu, tử vong. Triều đình ban truyền: mở y quán, phát thuốc kim ngân hoa, liên kiều, ngưu bàng, hoàng cầm… miễn thuế ba tháng cho dân vùng dịch.”
- Châu phê của vua:
“Y nha phải chia đội đi tận thôn xóm. Chữa trị chậm trễ là có tội. Lệnh ban ngay.”
- Bình chú y học:
→ Đây là biện pháp dã chiến y tế công cộng, khá tiến bộ: tổ chức phân phát thuốc miễn phí, miễn thuế cho dân chịu dịch.
→ Bài thuốc có tính thanh nhiệt giải độc, đặc trị ôn độc, ôn dịch truyền nhiễm – phù hợp dịch đậu mùa.
📜 3. Châu bản về đào tạo Thái y – thời Tự Đức
- Thời gian: Tự Đức năm thứ 20 (1867)
- Nội dung nguyên bản (dịch):
“Thái y viện dâng tờ xin mở lớp huấn luyện y sinh, mỗi khóa 10 người, học trong 3 năm. Môn học gồm: Biện chứng luận trị, Bản thảo cương mục, Nội kinh, chẩn mạch.”
- Châu phê của vua:
“Chuẩn y. Cần chú trọng đạo đức y sĩ, không được hành nghề vụ lợi.”
- Bình chú y học:
→ Có dấu hiệu thể chế hóa đào tạo y học, bài bản và chính thống.
→ Nội dung học bám sát kinh điển, kết hợp lý luận (Nội Kinh) – dược học (Bản thảo) – kỹ năng lâm sàng (biện chứng, bắt mạch).
📜 4. Châu bản khen thưởng Ngự y chữa khỏi bệnh hoàng tử
- Thời gian: Dưới triều Minh Mạng
- Nội dung nguyên bản (dịch):
“Hoàng tử bị chứng trướng bụng, ăn vào là nôn. Ngự y Lê Văn Luyện dùng bài ‘Bình vị tán gia vị’, sắc thuốc 7 thang, bệnh lui. Xin phong chức và thưởng 50 quan tiền.”
- Châu phê của vua Minh Mạng:
“Ngự y Luyện tận tâm, có công. Chuẩn phong ‘Ngự y phó giám’, cho thưởng tiền theo lệ.”
- Bình chú y học:
→ Chứng “ăn vào nôn, bụng trướng” tương ứng với tỳ vị hư hàn, khí trệ.
→ Bình vị tán là bài thuốc cổ điều hòa trung tiêu, kiện tỳ hòa vị.
📜 5. Châu bản về quản lý dược liệu nhập cung
- Thời gian: Thiệu Trị năm thứ 5 (1845)
- Nội dung nguyên bản (dịch):
“Kho thuốc Thái Y Viện báo cáo: Nhân sâm Hàn Quốc 3 cân, lộc nhung 5 cân, sa sâm 2 cân… đã nhận đầy đủ, niêm phong nhập khố. Y viện xin cấp 5 thang cho Ngự y điều trị long thể.”
- Châu phê của vua:
“Thuốc quý, cẩn giữ. Chuẩn cho dùng đúng phép, không lạm dụng.”
- Bình chú y học:
→ Thể hiện sự quản lý nghiêm ngặt dược phẩm cao cấp.
→ Nhân sâm, lộc nhung là thuốc bổ thượng phẩm, phải dùng cẩn trọng.
📚 1. Số lượng bản gốc
- Gồm khoảng 773 tập gốc, tương đương hơn 86.000–200.000 tờ tài liệu (tùy nguồn khác nhau) từ 11 triều vua, từ Gia Long đến Bảo Đại
Tư liệu trích dẫn: https://www.archives.org.vn/chau-ban-trieu-nguyen/gioi-thieu.htm?utm_source=chatgpt.com
🏛️ 2. Quá trình di chuyển và lưu giữ
- Trải qua nhiều cuộc di cư từ Huế – Đà Lạt – Sài Gòn – về Hà Nội:
1942 (Huế) → 1959 (huế University) → 1961 (Đà Lạt) → 1975 (Sài Gòn) → 1978 (TP.HCM) → 1991 (Hà Nội) . - Hiện nay Tại kho Châu bản của Trung tâm Lưu trữ quốc gia I, với hệ thống bảo quản lạnh, ít ẩm và đóng gói bằng hộp gỗ chuyên dụng
Tư liệu trích dẫn: https://cand.com.vn/Khoa-hoc-Van-Minh/chuyen-bao-quan-va-giai-mat-chau-ban-trieu-nguyen-i720875/?utm_source=chatgpt.com
🌍 3. Giá trị và công nhận quốc tế
- Là bản gốc duy nhất còn giữ phê son đỏ của vua, hiếm thấy trên thế giới
Tư liệu trích dẫn: https://dsvh.gov.vn/chau-ban-trieu-nguyen-999?utm_source=chatgpt.com
- Được UNESCO công nhận là Di sản Tư liệu Thế giới (2017)
Tư liệu trích dẫn:
👀 4. Truy cập bản gốc
- Trung tâm Lưu trữ quốc gia I từng tổ chức triển lãm công khai, như “Châu bản Triều Nguyễn – Ký ức một triều đại”, trưng bày hàng trăm trang tài liệu gốc:
- Học giả/giảng viên có thể đặt lịch làm việc tại kho lưu trữ để được xem – có thể kèm bản scan hoặc microfilm nếu bản thật đang được bảo tồn. Không gian kho có quy định nghiêm ngặt (găng tay, hạn chế chiếu sáng, thời gian truy cập).
✅ Tổng kết:
| Đặc điểm | Mô tả |
| Bản gốc còn lưu giữ | ~773 tập, >86.000 tờ, kèm bút son, bản gốc giấy dó/hán nôm |
| Nơi bảo quản | Trung tâm Lưu trữ quốc gia I – Hà Nội (kho lạnh, hộp gỗ) |
| Giá trị quốc tế | Bản duy nhất có ngự phê son đỏ, UNESCO 2017 |
| Truy cập | Có thể yêu cầu xem trực tiếp hoặc qua bản sao/microfilm, cần xin phép từ Trung tâm |